Od 1613 r. do końca XVIII w.

Streszczenie: Brzoza i Otłoczyn to wsie położone w dolinie Wisły w okolicach Torunia. Od średniowiecza do końca XVIII w. należały do uposażenia biskupów włocławskich. W 1. poł. XVII w. biskupi Wawrzyniec Gembicki i Maciej Łubieński osiedlili na ich obszarze olędrów. Nazwą tą określa się osadników, którzy specjalizowali się w gospodarowaniu na trudnych w uprawie, często podmokłych terenach, użytkowanych na zasadzie długoterminowej dzierżawy. W artykule wykorzystano bogaty zasób źródeł przechowywanych w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku do przedstawienia najważniejszych zagadnień związanych z obecnością olędrów w Otłoczynie i Brzozie. Osadnicy pojawili się w nich znacznie później niż na terenach położonych w dolnym odcinku Wisły (Otłoczyn - 1613, Brzoza - 1631), co mogło mieć związek z niechęcią biskupów do przybyszy, którzy byli protestantami. Analiza ich nazwisk wskazuje, że dominowali wśród nich luteranie pochodzący z krajów niemieckich. Olędrzy otrzymali korzystne uprawnienia gospodarcze typowe dla tzw. prawa olęderskiego, ale zabroniono im publicznych praktyk religijnych i prowadzenia nauczania w duchu protestanckim. Mimo to osadzenie olędrów w obu miejscowościach przyniosło trwałe i pozytywne rezultaty. Warunki funkcjonowania miejscowych społeczności olęderskich uległy istotnej zmianie dopiero w 1. poł. XVIII w., gdy biskup Krzysztof A. Szembek zmusił protestantów do opuszczenia obu wsi lub konwersji na katolicyzm, a następnie wprowadził nowe, mniej korzystne zasady dzierżawy gruntów. Na skutek tej decyzji Otłoczyn i Brzoza przeżyły w późniejszych dekadach okres stagnacji gospodarczej, a ich ludność uległa polonizacji.