Streszczenie: Artykuł dotyczy województwa pomorskiego z 1945 r., tj. dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskiego (współczesne województwo pomorskie nosiło wówczas nazwę województwa gdańskiego). W czasie II wojny światowej nauczyciele z Pomorza i Kujaw byli jedną z tych grup społecznych, które w sposób szczególny zostały poddane terrorowi niemieckiemu. Okupacja przyniosła olbrzymie zniszczenia w szkolnictwie województwa pomorskiego: część pedagogów zginęła, inni stracili zdrowie, szkoły wraz z wyposażeniem zostały zdewastowane. Dotychczas w literaturze oświatę opisywano głównie przez pryzmat tworzenia administracji i zagadnień formalno-prawnych. Na uboczu pozostawały zagadnienia postawy nauczycieli, ich stosunku do instalowanego reżimu, roli i udziału w odbudowie szkolnictwa. W artykule przedstawiono wyniki badań przeprowadzonych w archiwach oświatowych, administracyjnych, aparatu bezpieczeństwa, opartych również na wspomnieniach i informacjach w prasie. W 1945 r. pedagodzy, w dużej części przedwojenni, natychmiast przystąpili do tworzenia szkolnictwa, niekiedy od razu po powrocie z obozów i robót przymusowych. Porządkowali budynki, przygotowywali niezbędne do nauki materiały i pomoce dydaktyczne, oprócz wywiązywania się z obowiązków zawodowych brali udział w szeroko pojętym życiu społecznym. Czynili to z poświęceniem mimo bardzo złych warunków bytowych. Władze komunistyczne starały się wywierać na nich presję ideologiczną, jednak część nauczycieli była negatywnie ustosunkowana do ustroju i dawała temu wyraz w czasie zajęć. Pedagodzy wstępowali do istniejących partii, niewielu jednak zostało członkami PPR.