How to grow stoneless cherries, or What parish registers hide besides demographics = Jak wyhodować wiśnie bez pestek, czyli Co oprócz danych demograficznych kryją księgi metrykalne

Article

E-book

In basket

How to grow stoneless cherries, or What parish registers hide besides demographics = Jak wyhodować wiśnie bez pestek, czyli Co oprócz danych demograficznych kryją księgi metrykalne / Piotr Rachwał. W: Przeszłość Demograficzna Polski. [T.] 45 (2023), s. 7-37.

Author

Rachwał Piotr (1977- ) Autor

Form of Work

Artykuły Publikacje naukowe E-booki

Subject

Wojna Epidemie Demografia historyczna Klęski elementarne Księga metrykalna parafialna Powiat lubelski (woj. lubelskie)

Genre/Form

Artykuł z czasopisma naukowego Artykuł z czasopisma socjologicznego Artykuł problemowy

Domain

Socjologia i społeczeństwo Historia

Okres

d1582 d1810

Dokument nadrzędny: Przeszłość Demograficzna Polski : materiały i studia = Poland's Demographic Past : materials and studies. [T.] 45 (2023) / [redaktor naczelny Dariusz K. Chojecki] / Polska Akademia Nauk. Komitet Nauk Historycznych. Komisja Historii Struktur Demograficznych i Społecznych ; Uniwersytet Szczeciński.

Abstrakt: Głównym celem artykułu jest próba jakościowej i ilościowej analizy tzw. materiału przygodnego, który obecny jest na kartach ksiąg metrykalnych. Źródło to cechuje interdyscyplinarność, jednak najczęściej wykorzystywane jest przez genealogów i demografów historycznych. W polskiej historiografii zasadniczo brakuje syntetycznego ujęcia tego zagadnienia, zwłaszcza w szerszej perspektywie terytorialnej i chronologicznej. W pracy posłużono się metodą filologiczną, a w celu przestrzennej wizualizacji danych wykorzystano elementy systemu informacji geograficznej. Podstawę źródłową artykułu stanowi zasób metrykalny z obszaru dawnego powiatu lubelskiego. Analizie poddano ponad 600 jednostek archiwalnych z 60 parafii, w tym z dwóch najstarszych parafii Lublina. Najstarsza księga rozpoczyna się metrykami chrztów z 1582 roku. Końcową cezurę badań stanowił rok 1810. Na podstawie analizy treści zapisów, wykraczających poza standardowy formularz rejestracji ruchu naturalnego ludności, dokonano ich grupowania. W sumie zarejestrowano blisko 100 wpisów, zakwalifikowanych jako tzw. materiał przygodny. Wyróżnione treści przyporządkowano do sześciu grup: życie duchowe, gospodarcze i administracja parafii; epidemie; wojna i polityka; klęski żywiołowe i głód; zdarzenia ekstraordynaryjne; twórczość literacka.

Streszczenie: Księgi metrykalne uważane są za cenne, a zarazem za jedne z podstawowych źródeł do badań demograficzno-historycznych. Mimo swojej schematyczności, zakres możliwych pytań badawczych, jakie można postawić w związku z zawartymi tam informacjami powoduje, że wykorzystywane sa przez badaczy różnych specjalności, w tym historyków, genealogów, socjologów, biologów, językoznawców. W literaturze przedmiotu brakuje jednak szczegółowego spojrzenia - w szerszym wymiarze terytorialnym i chronologicznym - na te elementy źródła, które nie są formalnie wpisane w jego genetyczną strukturę, czyli tzw. materiał przygodny. Pod pojęciem tym rozumiemy wszelkie wpisy zarówno w formie narracyjnej, jak i wierszowanej, wykraczające swoją treścią poza standardowy formularz zapisów metrykalnych.

Celem artykułu jest próba zebrania treści tego typu, jego usystematyzowanie i kategoryzacja, a także odpowiedź na pytanie, czy praktyka umieszczania różnego rodzaju zapisów - w sformalizowanym pod względem struktury źródle - była powszechna. Badania oparto na księgach metrykalnych z historycznego powiatu lubelskiego, obszaru liczącego ok. 6500 km² z centralnie położonym Lublinem. Na obszarze tym funkcjonowało 60 ośrodków parafialnych. Wykorzystany materiał źródłowy przechowywany jest w całości w archiwach parafialnych, w ramach wcześniejszych prac został on wcześniej zinwentaryzowany, poddany digitalizacji i udostępniony w domenie publicznej. Chronologia badań obejmuje okres od 1582 r., kiedy rozpoczęto prowadzenie najstarszej zachowanej obecnie księgi metrykalnej, do 1810 r., kiedy to nastąpiły zmiany o charakterze prawno-formalnym w zakresie rejestrowania ruchu naturalnego ludności. Razem przejrzano 385 ksiąg prowadzonych według formularza trydenckiego oraz 220 woluminów sporządzonych w formie rubrykowanej (tzw. formularz austriacki).

Po przeprowadzeniu analizy treści źródeł, uwzględniając także wcześniejsze propozycje w zakresie kategoryzacji materiału przygodnego, wyróżniono sześć grup, które umożliwiły pełną klasyfikację materiału przygodnego. Wyróżnione kategorie to: życie duchowe, gospodarcze i administracja parafii; epidemie; wojna i polityka; klęski żywiołowe i głód; zdarzenia ekstraordynaryjne; twórczość literacka. W sumie stwierdzono blisko 100 zapisów, z czego najliczniej reprezentowana była pierwsza kategoria. Okazało się także, że najliczniejszą grupę wpisów stanowią te sporządzone w XVIII w., zwłaszcza do lat 60. tego stulecia. Liczba tego typu treści zależała od parafii, a bardziej precyzyjnie - zapewne od predyspozycji pisarskich osób odpowiedzialnych za prowadzenie ksiąg metrykalnych. Najwięcej wpisów odnaleziono w metrykach parafii Krasienin, Bełżyce, Wojciechów, Włostowice, zaś dla części parafii wpisów takich nie stwierdzono w ogóle.

Na podstawie przeprowadzonej analizy treści źródeł pojawia się kilka postulatów badawczych. Po pierwsze wydaje się celowe podjęcie podobnych prób szczegółowej inwentaryzacji ksiąg metrykalnych wraz z ich zawartością pod kątem materiału przygodnego dla innych obszarów Polski. Prace te pozwoliłby zapoznać się z cennymi pamiątkami przeszłości, miałyby też per se nieocenioną wartość poznawczą dla szerszego grona odbiorców. Po drugie należałoby rozważyć skoordynowaną akcję krytycznych edycji wydawniczych wybranych, szczególnie cennych, źródeł tego typu.

Wersja elektroniczna

Notes:

Language note

Streszczenie w języku polskim.