Abstrakt: W pracy skupiono się na epidemiach chorób zakaźnych, które przetoczyły się przez region Detva, położony w Górnych Węgrzech (współcześnie obszar centralnej Słowacji) w latach 1831-1920. Cel pracy jest dwojaki: po pierwsze - zbadanie, w jakim stopniu zgony spowodowane epidemiami chorób zakaźnych wpłynęły na wartość oczekiwanego dalszego trwania życia, frakcję zmarłych i dożywających oraz prawdopodobieństwo zgonu w populacji Detvy, a po drugie - zmierzenie presji selekcyjnej poprzez zróżnicowaną umieralność, ze szczególnym uwzględnieniem zgonów wywołanych przez epidemie chorób zakaźnych. W pracy wykorzystano indywidualne informacje o wieku w chwili śmierci i przyczynach zgonu w regionie, spisane z ksiąg metrykalnych parafii Detva (N = 29,338). Epidemie chorób zakaźnych były głównym regulatorem śmiertelności w regionie Detva, co potwierdziły wyniki naszych badań. Wyłączenie z bazy zgonów na choroby zakaźne podniosło wartość oczekiwanego dalszego trwania życia noworodka i osobnika dorosłego o odpowiednio 1-5 lat i 1-2 lata. Wzrosła także frakcja dożywających do 5. roku, początku dojrzałości (15 lat) i do początku starości (60 lat), zaś obniżeniu uległa frakcja zmarłych i wartość prawdopodobieństwa zgonu. Po usunięciu z analiz zgonów na choroby zakaźne osłabieniu uległy także naciski selekcyjne, co potwierdzają wartości mierników sposobności do działania selekcji naturalnej.

Streszczenie: W pracy sformułowano dwa cele: po pierwsze zbadanie, w jakim stopniu zgony spowodowane epidemiami chorób zakaźnych wpłynęły na wartość oczekiwanego dalszego trwania życia, frakcję zmarłych i dożywających oraz prawdopodobieństwo zgonu w populacji Detva w latach 1831-1920, po drugie - zmierzenie nacisków selekcyjnych poprzez zróżnicowaną umieralność, ze szczególnym uwzględnieniem zgonów wywołanych przez epidemie chorób zakaźnych. Analizie poddano populację Detvy (Górne Węgry), położoną obecnie na terenie środkowej Słowacji. Wykorzystano wypisy z parafialnych ksiąg zgonów parafii Detva, dla trzech 30-letnich okresów: 1831-1860 (N = 7939), 1861-1890 (N = 11368) i 1891-1920 (N = 10031), dla których zbudowano tablice wymieralności na podstawie rozkładów zmarłych w klasach wieku: dla modelu populacji zastojowej (klasyczna metoda Halleya), modelu populacji ustabilizowanej na wartość przyrostu naturalnego oraz dla populacji ustabilizowanej na przyrost naturalny po usunięciu z poszczególnych kategorii wieku zgonów wywołanych epidemiami chorób zakaźnych. Parametry tablic wymieralności posłużyły do obliczeń mierników sposobności do działania doboru naturalnego przez różnicową wymieralność: klasycznego wskaźnika Crowa Im, wskaźnika stanu biologicznego populacji Ibs oraz współczynnika reprodukcji potencjalnej Rpot. W latach 1831-1860 odnotowano trzy ogniska cholery, które spowodowały łącznie 315 zgonów w badanym regionie. Po wykluczeniu z bazy zgonów na cholerę współczynnik przyrostu naturalnego wzrósł z 16‰ do 17,6‰. W latach 1861-1890 przez region Detva przetoczyło się 10 epidemii chorób zakaźnych: ospy (1864, 1873, 1881), krztuśca (1864, 1869, 1873, 1885), cholery (1873) i odry (1865, 1885). Wszystkie spowodowały śmierć 1180 osób. Przyrost naturalny w latach 1861-1890 kształtował się na poziomie 11,3‰. Po wyłączeniu zgonów na choroby zakaźne jego wartość wzrosła do 16‰. W latach 1891-1920 odnotowano epidemię błonicy (w 1891 i 1902), krztuśca (1892), ospy (1902), odry (1915) i grypy hiszpanki (1918-1920). Epidemie te były odpowiedzialne za 465 zgonów, r = 16‰. Po ich usunięciu wartość r wzrosła do 17‰. We wszystkich badanych okresach wyłączenie z analiz zgonów na choroby zakaźne poprawiło parametry tablicy wymieralności. W latach 1831-1860 oczekiwane dalsze trwanie życia noworodka i osobnika dorosłego wzrosło o ponad rok. Ponad 67% i 61% populacji dożyło odpowiednio do 5. roku i początku dojrzałości (15 lat), a ponad 25% do początku starości (60 lat). W latach 1861-1890 wartość e0 wzrosła o 5 lat (35,4 lat), e20 o prawie 2 lata. Do początku dojrzałości (15 lat) dożyło 62,5% osobników, zaś do początku 20 i 60 lat odpowiednio: prawie 61% i 27,5%. Wartość q0 spadła z 39% (r = 11,3‰) do 32% (r = 16‰). W latach 1891-1920 przeciętny noworodek miał szansę żyć już 38 lat, podczas gdy prawdopodobieństwo zgonu w wieku 0-4,99 kształtowało się na poziomie 31%. Odsetki osób, które dożyły początku reprodukcji (15 lat), dorosłości (20 lat) i starości (60 lat) wynosiły odpowiednio: 63,8%, 62% i 33%. Mierniki sposobności do działania doboru naturalnego wyraźnie poprawiły się po wyłączeniu z analiz zgonów wywołanych epidemiami chorób zakaźnych: wartość wskaźnika Im Crowa spadła o ponad połowę, wartość wskaźnika stanu biologicznego populacji Ibs wzrosła półtora razy, zaś pond 90% osobników dorosłych miało szansę na osiągnięcie określonego poziomu rozrodu, ograniczonego śmiertelnością w wieku rozrodczym. Na poprawę stanu biologicznego ludności Detvy wpłynął rozwój opieki medycznej, w tym infrastruktury, i wzrost liczby dobrze wykwalifikowanego personelu medycznego, a także wzrost świadomości prozdrowotnej mieszkańców, co umożliwiło skuteczne zwalczanie epidemii chorób zakaźnych oraz zmniejszenie liczb wywołanych przez nie zachorowań i zgonów.